O pożytkach z literatury na lekcji języka obcego
Ewa Turkowska
Języki Obce w Szkole 4/2006, str. 21 – 25.
Zastosowanie teksów literackich dla potrzeb nauczania języka
obcego jest dziedziną glottodydaktyki znaną w Polsce szerzej od połowy lat
dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Temat ten był niejednokrotnie podejmowany
także na łamach czasopisma Języki Obce w Szkole. Dotychczasowe publikacje miały
jednak charakter czysto poradnikowy i zawierały „recepty” czy też „przepisy” na
przeprowadzenie lekcji z danym tekstem literackim. Nadszedł więc czas na przeprowadzenie ogólniejszej refleksji
teoretycznej na temat pracy z tekstem literackim na lekcji języka obcego: jej
funkcji, celów, doboru tekstów i metod. W kolejnych artykułach poświęconych dydaktyce
literatury zajmę się tymi podstawowymi zagadnieniami.
Dydaktyka literatury jest jedną z dydaktyk przedmiotowych.
Zajmuje się ona procesem kształcenia literackiego człowieka w warunkach
szkolnych: celami tego procesu, jego sensem kulturowym i społecznym, treściami
i metodami. Fundamentalnym założeniem dydaktyki literatury jest przekonanie, że
-
po pierwsze: kontakt człowieka z literaturą jest niezbędny
zarówno z indywidualnego jak i społecznego punktu widzenia, gdyż umożliwia on
wszechstronny rozwój osobowości i partycypację jednostki w kulturze,
-
po drugie: do kontaktu z literaturą niezbędne jest
odpowiednie przygotowanie, stąd też wynika konieczność celowego kształcenia
literackiego (Pasterniak 1984:17-18).
W warunkach obcojęzycznych i obcokulturowych, czyli poza
granicami kraju, w którym powstaje literatura danego narodu, kontakt z dziełem
literackim w szkole ma miejsce na lekcji języka obcego lub na lekcji literatury
na studiach neofilologicznych. Oba te obszary zastosowania dydaktyki literatury
wykazują szereg podobieństw, ale i różnic, do których należą m. in. odmienne
cele lekcji i odmienne kryteria doboru tekstów 1).
Przedmiotem naszych niniejszych rozważań jest ten obszar
dydaktyki literatury obcojęzycznej, który wchodzi w zakres glottodydaktyki i
zajmuje się zastosowaniem tekstów literackich dla potrzeb nauczania języka
obcego i obcej kultury.
Najważniejsze pytania związane z tą tematyką to:
- Dlaczego potrzebna jest osobna dydaktyka tekstu
literackiego?
- Jakie pożytki niesie ze sobą praca z tekstem literackim?
- Jakie cele przyświecają zastosowaniu tekstów literackich na
lekcji języka obcego?
- W jaki sposób wybierać teksty literackie na lekcję języka
obcego?
- Jakimi metodami pracować nad tekstem literackim?
- Jaki przebieg powinna mieć lekcja z tekstem literackim, aby
odpowiadała w pełni procesowi czytania przekazu literackiego?
Tymi problemami zajmę się w niniejszym cyklu artykułów.
1. Dlaczego potrzebna jest osobna dydaktyka tekstu
literackiego?
Zanim odpowiemy na to pytanie,
musimy uświadomić sobie specyfikę tekstu literackiego i przebieg procesu jego
czytania 2).
Teksty literackie różnią się od
użytkowych pod względem formy, języka, stosunku do pozatekstowej
rzeczywistości oraz sposobu przekazu treści i intencji wypowiedzi. Formę
tekstu literackiego określamy jako gatunek literacki. Każdy łatwo rozpozna
sonet, epos, baśń, bajkę jako gatunek literacki po zbiorze charakterystycznych
cech budowy tekstu, tematyki, bohaterów i odróżni je od tekstów nie-literackich
jak instrukcja obsługi, referat czy artykuł gazetowy. Ważnym wyróżnikiem jest
język, w przypadku literatury bogatszy znaczeniowo, stylistycznie, obrazowy i
posiadający estetyczną jakość, której brak jest tekstom użytkowym. Tematyka
tekstu literackiego najczęściej nie jest nazwana w tekście bezpośrednio, brak
jest w nim kluczowych pojęć i słów, dzięki którym czytelnik może od razu
zorientować się, jaki temat i w jakim celu jest omawiany. Podczas gdy w
tekstach użytkowych autorzy starają się o maksymalną jasność wywodu i
zrozumiałość przekazu, w tekście literackim jest na ogół odwrotnie. Autor
zaledwie sugeruje czytelnikowi pewien sposób zrozumienia tekstu, lecz czyni to
w sposób pośredni, zawoalowany, zostawiając mu pewien margines dowolności w
odbiorze. Stąd bierze się potrzeba interpretacji tekstu literackiego i różnice
w interpretacji literatury. W tekstach literackich nie chodzi przede wszystkim
o fakty, choć wysuwają się one na pierwszy plan, lecz o związki między nimi i
ich wymowę – te zaś również nie są nazwane wprost, lecz podczas lektury musimy
się ich domyślać. Na koniec świat przedstawiony w tekście literackim jest
fikcyjny, nie istniejący naprawdę w otaczającej nas rzeczywistości ani teraz,
ani w przeszłości 3).
Świat dzieła literackiego jest wirtualny, istnieje tylko w wyobraźni autora i
czytelnika podczas lektury. Fikcyjność tekstu literackiego jest, obok formy i
języka, najważniejszą jego cechą charakterystyczną.
Po teksty literackie sięgamy też
z zupełnie różnych powodów niż po teksty użytkowe: aby się zrelaksować,
dowiedzieć nowych prawd o ludziach, życiu i świecie, porównać własne uczucia i
postawy moralne z innymi, znaleźć odpowiedź na pytanie: jak żyć mądrzej i
lepiej. Obcowanie z literaturą uwzględnia potrzeby emocjonalne i moralne
człowieka.
W kontakcie z literaturą
zaspokajamy też potrzebę obcowania z jedną z dziedzin sztuki, jaką jest sztuka
słowa. Estetyczny wymiar literatury jest jedną z podstawowych przyczyn, dla
których czytamy książki.
Decydującą dla dydaktyki
literatury cechą tekstu literackiego jest sposób, w jaki przedstawia on
czytelnikowi swój wewnętrzny świat: fragmentarycznie, wyrywkowo, z wieloma
lukami, które podczas lektury czytelnik musi wypełnić, uzupełniając przez to
tekst swoimi wyobrażeniami, dopowiedzeniami, domysłami, wnioskami i hipotezami.
Tekst literacki przedstawia tylko malutki wycinek, fragment obrazu, a czytelnik
rekonstruuje w swojej wyobraźni resztę sceny, sytuacji, czy dalszy przebieg
losów bohatera. Rekonstrukcja taka jest możliwa na podstawie własnych przeżyć,
doświadczeń życiowych czytelnika, a także na podstawie znajomości reguł,
którymi operuje dany gatunek literacki, np. powieść kryminalna.
Te cechy powodują, że tekst
literacki czytamy inaczej niż tekst użytkowy. Podczas kontaktu z literaturą
czytelnik wykazuje dużo większą aktywność: wyobraża sobie wygląd bohatera
dokładniej, niż to zasugerował autor we fragmentarycznym opisie, wczuwa się w
jego emocje w danej scenie, dopowiada nie występujące w tekście dialogi na
podstawie późniejszego przebiegu wydarzeń, domyśla się ukrytych motywów
postępowania, stawia hipotezy co do dalszego przebiegu zdarzeń, rekonstruuje
nie przedstawioną przeszłość, poprzedzającą opisane zdarzenia i uzupełnia
wiele, wiele innych „pustych miejsc” w tekście. Dlatego też teoria lektury
twierdzi, że czytelnik jest współautorem tekstu literackiego.
Podczas domowej lektury ciekawej książki na naszym ulubionym fotelu nie zdajemy
sobie sprawy z naszej ogromnej czytelniczej aktywności. Cała ta praca myślowa
przebiega w ukryciu, nieświadomie, a jedynym jej objawem przez nas
rejestrowanym jest przyjemność w obcowaniu z tekstem literackim. Dopiero w
warunkach lekcyjnych można tę aktywność czytelnika podnieść do poziomu
świadomości i wydobyć na światło dzienne. Teoria lektury otworzyła dydaktyce
nowe horyzonty i stworzyła nowe możliwości dla pracy z tekstem literackim na
lekcji. Nowy paradygmat to „uczeń” i jego aktywność podczas lektury, nie zaś
„tekst” i jego jedynie słuszna interpretacja. To podejście doskonale komponuje
się z podejściem komunikatywnym w dydaktyce języka obcego, w którym główną rolę
odgrywa aktywność językowa ucznia. Uzupełnianie tekstu literackiego o własne
konkretyzacje ucznia podczas czytania jest doskonałą okazją do postawienia
uczniom szeregu zadań językowych przy okazji pracy nad tekstem. Powiemy o tym
dokładnie przy omawianiu metod pracy z tekstem literackim w trzecim artykule.
Wszystkie te cechy różniące tekst
literacki od tekstu użytkowego i wszystkie specyficzne cechy procesu czytania
tekstu literackiego świadczą o tym, że nie można na lekcji traktować tekstów
literackich na równi z tekstami użytkowymi, stawiać im tych samych zadań w
procesie akwizycji języka i pracować tymi samymi metodami nad tekstem użytkowym
i literackim. Konieczne jest osobne, odmienne podejście metodyczne,
uwzględniające odmienność tekstów literackich, ich strukturę, język, przesłanie.
Praca nad tekstem literackim tylko w celu rozszerzenia słownictwa, ćwiczenia
sprawności czytania ze zrozumieniem, tłumaczenia czy opowiadania treści, jest
oczywiście możliwa i nadal stosowana, ale te cele nie wyczerpują możliwości,
jakie stwarza obcowanie z literaturą na lekcji języka obcego, przeciwnie,
zubażają ją i ograniczają jej recepcję do zjawisk leksykalnych czy zrozumienia
treści. Teksty literackie w pełni okazują swoje walory dopiero przy
uwzględnieniu ich odmienności i zastosowaniu metod pracy odpowiednich do ich
specyfiki. I do tego właśnie konieczna jest znajomość dydaktyki literatury.
2. Na czym polega współczesna dydaktyka literatury dla potrzeb
nauki języka obcego?
Zasady współczesnej dydaktyki
literatury dla potrzeb nauki języka obcego
można sformułować następująco:
- Tekst literacki nie istnieje „sam w sobie”, lecz wyłącznie
jako tekst czytany przez konkretnego czytelnika. Istotą pracy z tekstem
literackim jest aktywność ucznia-czytelnika. Ponieważ czytelnik jest
współautorem tekstu, ma prawo do jego uzupełnienia, przetwarzania, zmieniania.
Podstawą pracy z tekstem jest więc ingerencja czytelnika w tekst oryginalny,
uzupełnienia „pustych miejsc” w tekście i antycypacja dalszego przebiegu
zdarzeń.
- Ważną częścią pracy na lekcji są spontaniczne reakcje
uczniów na tekst literacki. Uczniowie mają prawo do jego oceny z perspektywy
własnych doświadczeń, potrzeb, oczekiwań i do wyrażania własnych emocji, które
tekst w nich wywołał.
- Tradycyjnie rozumiana analiza i interpretacja tekstu
literackiego nie są na lekcji języka obcego najistotniejsze. Ich rolą jest
wyzwalanie językowej aktywności ucznia, tworzenie okazji do swobodnych
wypowiedzi, ocen, dyskusji i wymiany poglądów.
- Praca nad tekstem literackim służy w pierwszym rzędzie celom
językowym, głównie rozwijaniu sprawności produktywnych: mówienia i pisania.
Celami drugorzędnymi są rozwijanie sprawności czytania i słuchania, kompetencji
leksykalnej i gramatycznej.
- Tekst literacki służy poznaniu obcej kultury, daje wgląd w
życie i mentalność mieszkańców kraju języka docelowego, umożliwia partycypację
w jego kulturze. Należy więc traktować tekst literacki jako okazję do
rozszerzenia wiedzy uczniów z zakresu krajoznawstwa.
- Obcojęzyczny tekst literacki powstaje w odmiennej kulturze i
operuje innym systemem wartości. Lektura takiego tekstu poza granicami kraju, w
którym powstał, zwraca uwagę na jego odmienność. Tę cechę wykorzystuje się z
jednej strony jako bodziec do produkcji językowej (dyskusja, prezentacja
poglądów, pisanie komentarza), z drugiej – do realizacji celów wychowawczych.
Porównanie własnych i obcych poglądów uczy szacunku dla odmiennych wartości i
tolerancji.
- Podstawą pracy nad tekstem literackim są metody zorientowane
na działanie, aktywizujące zarówno intelekt ucznia, jak i jego emocje oraz
czynności manualne. Uczeń przyswaja wiedzę „całym sobą”, przez wszystkie
zmysły.
- Aktywna działalność ucznia podczas pracy nad tekstem
literackim polega głównie na pisemnej i ustnej produkcji własnych tekstów w
języku obcym przy wykorzystaniu wrodzonej kreatywności, pomysłowości i
fantazji.
- Dydaktyczny plon pracy nad tekstem literackim tworzą
produkty powstałe w wyniku działalności uczniów. Są to przedmioty (gazetki
ścienne, listy czytelników do redakcji, ulotki, kolaże, plakaty, filmy wideo,
scenariusze sztuki, słuchowisko) lub produkty niematerialne (przedstawienie
teatralne, wywiady, żywe obrazy). Do ich wykonania uczniowie angażują całą
swoją wiedzę językową.
- Lekcje mają formę otwartą, nauczyciel spełnia rolę organizatora
procesu dydaktycznego, moderatora i pomocnika. W centrum przebiegu lekcji
znajduje się aktywny uczeń i jego działanie.
- Niezbędna jest różnorodność stosowanych metod i form pracy
oraz współdziałanie uczniów w parach i grupach.
3. Jakie pożytki płyną z zastosowania tekstów literackich na
lekcji języka obcego?
Zarówno z perspektywy uczniów, jak i nauczycieli istnieje
wiele powodów, aby pracować z tekstami literackimi na lekcji języka obcego.
Praca z tekstem literackim pozwala na efektywniejsze
nauczanie i uczenie się języka:
- Teksty literackie są, jak powiedzieliśmy w pierwszym
rozdziale, przykładem estetycznej formy językowej. Zawierają środki
stylistyczne i formy wyrazu, jak np. przenośnie, wieloznaczności, których brak
jest w języku potocznym i tekstach użytkowych. Jeśli jako nadrzędny cel
akwizycji języka przyjmiemy najszerzej rozumianą kompetencję językową, to nie
może w niej zabraknąć zdolności recepcji tekstu poetyckiego. Kontakt z językiem
literackim musi mieć miejsce na lekcji, nie należy zostawiać go uczniowi jako
samodzielnego zajęcia w czasie wolnym.
- Teksty literackie są szczególnie dogodną okazją do
rozwijania sprawności produktywnych: mówienia i pisania. Są one szczególnie
trudne do ćwiczenia w warunkach szkolnych i nauczyciele niekiedy rezygnują z
nich. Dzięki odpowiedniej pracy z tekstem literackim rozwijanie sprawności
mówienia i pisania może być wyjątkowo efektywne i przyjemne.
- Odpowiedni dobór metod pracy z tekstem literackim pozwala na
przeprowadzenie lekcji integrującej wszystkie cztery sprawności językowe:
czytanie, słuchanie, mówienie i pisanie. Odpowiada to naturalnemu użyciu języka
w codziennej komunikacji.
- Podczas pracy nad tekstem literackim aktywizowane i
rozwijane są oba obszary kompetencji językowej: kompetencja gramatyczna i
leksykalna. Praca z tekstem literackim okazuje się być jednocześnie nader
intensywną i kompleksową pracą językową.
Praca z tekstem literackim przynosi korzyści
dydaktyczno-metodyczne:
- Teksty literackie apelują do emocji czytelnika, który
identyfikuje się z bohaterami i ich problemami. Uczniowie wypowiadają się na te
tematy o wiele chętniej niż w przypadku tekstów użytkowych: spierają się,
przekonują, dyskutują, opowiadają wymyślone przez siebie historyjki. W klasie
powstają dzięki temu autentyczne sytuacje komunikacyjne, w który mówi się z
zaangażowaniem, wypowiadając własne, autentyczne poglądy, oraz słucha z
zaciekawieniem, bo to, co mówią koledzy, jest dla słuchaczy nowe i prawdziwe.
(Nie odgrywa się tu z góry przewidzianych ról, jak w scenkach dialogowych). Należy
tu jednak podkreślić, że tekst literacki sam z siebie nie wyczaruje tego cudu
na lekcji – trzeba mu pomóc odpowiednim doborem metod aktywizujących.
- Kreatywna praca uczniów w grupach i parach, w którą
uczniowie angażują swoje emocje i dają upust fantazji przebiega w bezstresowej,
swobodnej atmosferze, bez przymusu i strachu przed mówieniem. Taka atmosfera
uczenia się jest szczególnie korzystna dla przyswajania wiedzy, o czym
przekonuje nas psychologia uczenia się.
- Praca nad tekstem literackim jest najczęściej dla uczniów
czymś nowym, niecodziennym. Taka sytuacja budzi ciekawość, rodzi dużą motywację
do aktywnego uczestnictwa w lekcji. Częste stosowanie tekstów literackich
przynosi w konsekwencji większą motywację do nauki języka obcego.
- Praca nad tekstem literackim według wytycznych współczesnej
dydaktyki literatury oznacza przeprowadzenie lekcji otwartej, zorientowanej na
ucznia, aktywizującej wszystkie drogi przyswajania wiedzy – czyli umożliwia
nowoczesne nauczanie według najnowszych osiągnięć dydaktyki języka obcego.
Odnośnie rozwoju osobowości ucznia podkreśla się
następujące pożytki:
- Kontakt z literaturą jest niezbędny z pedagogicznego i
wychowawczego punktu widzenia. Uczniowie zapoznają się z pozytywnymi postawami
jak tolerancja czy niesienie pomocy. Brzmi to szalenie banalnie i staroświecko,
ale w dzisiejszej sytuacji wychowawczej młodego pokolenia rola pozytywnych
wzorców jest wręcz nie do przecenienia.
- Takie zadania jak wymyślanie własnych historii, dalszego
ciągu tekstu, zmiana narratora, pisanie wiersza, wywiadu czy opowiadania
rozwijają kreatywne myślenie i skłaniają do refleksji na temat otaczającej nas
rzeczywistości. Oznacza to dalszy rozwój osobowości ucznia oraz rozszerzenie
jego wiedzy o świecie.
Omawianie tekstów literackich spełnia także funkcje
krajoznawcze:
- Razem z językiem obcym przekazujemy obcą kulturę. Teksty
literackie są częścią tradycji i kultury kraju języka docelowego, umożliwiają
wgląd w życie literackie jakiegoś narodu. W ten sposób przyczyniają się do
rozwoju kompetencji kulturowej i dialogu między kulturami.
- Teksty literackie zawierają wiele informacji krajoznawczych
i historycznych. Te nie są jednak przekazywane rzeczowo i obiektywnie, jak w
tekstach użytkowych, lecz pośrednio, w szerokim kontekście, subiektywnie i
wartościująco. Taki sposób podawania informacji apeluje do emocji czytelnika,
jest przez to dla niego bardziej interesujący i skłania do polemiki.
- Konfrontacja z obcą kulturą i tradycją prowadzi do
relatywizacji własnych przekonań i likwidacji uprzedzeń i stereotypów, do
lepszego zrozumienia obcych kultur i tolerancji. Te wartości są podstawą
pokojowego współżycia przedstawicieli różnych kultur w obrębie jednego
społeczeństwa. Dlatego w dzisiejszym świecie należy uznać je za jeden z
najważniejszych celów wychowawczych. Praca z tekstami literackimi może
przyczynić się do osiągnięcia tego celu (por. też Riemer 1994:288-289).
Obszerne omówienie problemów zasygnalizowanych w tym
krótkim cyklu artykułów oraz 12 gotowych scenariuszy lekcji języka niemieckiego
z wierszami i krótkimi tekstami prozatorskimi znajdą Czytelnicy w książce Ewy
Turkowskej „Literarische Texte im Deutschunterricht. Theorie und Praxis”.
Zamówienia można składać w
księgarni Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu. http://www.wydawnictwo-itee.radom.pl/f/pl/contact.html
Zamówienia publikacji realizuje:
mgr Halina Zwolska
Specjalista w Dziale Promocji i Marketingu
e-mail:
halina.zwolska@itee.radom.pl
, tel.: (0-48) 364-42-41 wew. 249
Przypisy
1) Czytelników zainteresowanych bliżej specyfiką dydaktyki
literatury w języku ojczystym i obcym oraz problemami wynikającymi z recepcji
tekstu literackiego w warunkach obcojęzycznych i obcokulturowych zapraszam do
lektury pozycji poświęconych w całości tej tematyce (np. Karolak 1999,
Turkowska 2002).
2) Tym tematom poświęcone są m. in. prace Ehlers (1992) i
Chrząstowskiej i Wysłouch (1987), których tezy w wielkim skrócie tu przytaczam.
3) Także teksty literackie, które opisują rzeczywiste
wydarzenia, są tekstami fikcjonalnymi. Nie chodzi tu bowiem o pytanie, czy
przedstawione zdarzenia naprawdę miały miejsce w rzeczywistości, lecz o to, czy
świat wykreowany na kartach dzieła literackiego jest osobny, zamknięty i
samowystarczalny, tworzy iluzję rzeczywistości i jest zrozumiały dla
czytelnika bez odniesień do rzeczywistego świata, w którym on funkcjonuje (por.
Gelfert 1993:11). Tego bezpośredniego odniesienia do świata istniejącego
realnie wymagają teksty użytkowe: instrukcja obsługi czy rozkład jazdy mają
sens jedynie w powiązaniu z rzeczywistym światem: urządzeniem, które chcemy
uruchomić, czy pociągiem, którym wybieramy się w podróż. Takiego powiązania z
rzeczywistością nie potrzebujemy, aby zrozumieć rozterki Kmicica, czy ma porwać
księcia Bogusława.
4) We współczesnym literaturoznawstwie istnieje osobna
dziedzina, zajmująca się odbiorem tekstu literackiego przez czytelnika. Na
gruncie polskim nazywana jest teorią lektury (R. Handke), poetyką odbioru
(Balcerzan, Chrząstowska, Wysłouch) lub estetyką recepcji. Ten ostatni termin
jest tłumaczeniem niemieckiego pojęcia „Rezeptionsästhetik”, oznaczającego
teorię interakcji tekstu literackiego i czytelnika. Twórcami jej byli niemieccy
badacze Hans Iser i Robert Jauss, którzy zainspirowali się teorią „miejsc
nieokreślonych” w tekście literackim i ich konkretyzacjami przez czytelnika,
przedstawioną przez Romana Ingardena w książce „O poznawaniu dzieła
literackiego”.
5) Formowanie się dzisiejszej koncepcji dydaktyki literatury
i jej źródła inspiracji omawiam dokładnie w rozdziale 2 mojej książki
„Literarische Texte im Deutschunterricht. Theorie und Praxis”, Wydawnictwo
Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 2006.
Bibliografia
Chrząstowska, Bożena/ Wysłouch, Seweryna: Poetyka stosowana.
WSiP, Warszawa 1987
Ehlers, Swantje:
Literarische Texte lesen lernen. Klett, München 1992
Gelfert,
Hans-Dieter (1993): Wie interpretiert man einen Roman? Philipp Reclam jun.,
Stuttgart.
Karolak, Czesław: Dydaktyka literatury wobec potrzeb nauki
języka w warunkach obcokulturowych. Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań 1999
Pasterniak, Wojciech: Metodologia dydaktyki literatury.
Wprowadzenie. PWN, Warszawa-Poznań 1984
Riemer, Claudia:
Literarische Texte. In: Henrici, Gert/ Riemer, Claudia (Hrsg.): Einführung in
die Didaktik des Unterrichts Deutsch als Fremdsprache. Band 2. Schneider
Verlag, Baltmannsweiler 1994, S. 282-299.
Turkowska, Ewa:
Einige Fragen zum Stand und Perspektiven der Literaturdidaktik in Polen.
Europejczycy 3 (2) 2002, S. 27-40
SPIS TRESCI/ INHALT