O pożytkach z literatury na lekcji języka obcego

Ewa Turkowska
Języki Obce w Szkole 4/2006, str. 21 – 25.




Zastosowanie teksów literackich dla potrzeb nauczania języka obcego jest dziedziną glottodydaktyki znaną w Polsce szerzej od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Temat ten był niejednokrotnie podejmowany także na łamach czasopisma Języki Obce w Szkole. Dotychczasowe publikacje miały jednak charakter czysto poradnikowy i zawierały „recepty” czy też „przepisy” na przeprowadzenie lekcji z danym tekstem literackim. Nadszedł więc czas na przeprowadzenie ogólniejszej refleksji teoretycznej na temat pracy z tekstem literackim na lekcji języka obcego: jej funkcji, celów, doboru tekstów i metod. W kolejnych artykułach poświęconych dydaktyce literatury zajmę się tymi podstawowymi zagadnieniami.
Dydaktyka literatury jest jedną z dydaktyk przedmiotowych. Zajmuje się ona procesem kształcenia literackiego człowieka w warunkach szkolnych: celami tego procesu, jego sensem kulturowym i społecznym, treściami i metodami. Fundamentalnym założeniem dydaktyki literatury jest przekonanie, że
W warunkach obcojęzycznych i obcokulturowych, czyli poza granicami kraju, w którym powstaje literatura danego narodu, kontakt z dziełem literackim w szkole ma miejsce na lekcji języka obcego lub na lekcji literatury na studiach neofilologicznych. Oba te obszary zastosowania dydaktyki literatury wykazują szereg podobieństw, ale i różnic, do których należą m. in. odmienne cele lekcji i odmienne kryteria doboru tekstów 1).
Przedmiotem naszych niniejszych rozważań jest ten obszar dydaktyki literatury obcojęzycznej, który wchodzi w zakres glottodydaktyki i zajmuje się zastosowaniem tekstów literackich dla potrzeb nauczania języka obcego i obcej kultury.
Najważniejsze pytania związane z tą tematyką to:
  1. Dlaczego potrzebna jest osobna dydaktyka tekstu literackiego?
  2. Jakie pożytki niesie ze sobą praca z tekstem literackim?
  3. Jakie cele przyświecają zastosowaniu tekstów literackich na lekcji języka obcego?
  4. W jaki sposób wybierać teksty literackie na lekcję języka obcego?
  5. Jakimi metodami pracować nad tekstem literackim?
  6. Jaki przebieg powinna mieć lekcja z tekstem literackim, aby odpowiadała w pełni procesowi czytania przekazu literackiego?

Tymi problemami zajmę się w niniejszym cyklu artykułów.

1. Dlaczego potrzebna jest osobna dydaktyka tekstu literackiego?

Zanim odpowiemy na to pytanie, musimy uświadomić sobie specyfikę tekstu literackiego i przebieg procesu jego czytania 2).

Teksty literackie różnią się od użytkowych pod względem formy, języka, stosunku do pozatekstowej rzeczywistości oraz sposobu przekazu treści i intencji wypowiedzi. Formę tekstu literackiego określamy jako gatunek literacki. Każdy łatwo rozpozna sonet, epos, baśń, bajkę jako gatunek literacki po zbiorze charakterystycznych cech budowy tekstu, tematyki, bohaterów i odróżni je od tekstów nie-literackich jak instrukcja obsługi, referat czy artykuł gazetowy. Ważnym wyróżnikiem jest język, w przypadku literatury bogatszy znaczeniowo, stylistycznie, obrazowy i posiadający estetyczną jakość, której brak jest tekstom użytkowym. Tematyka tekstu literackiego najczęściej nie jest nazwana w tekście bezpośrednio, brak jest w nim kluczowych pojęć i słów, dzięki którym czytelnik może od razu zorientować się, jaki temat i w jakim celu jest omawiany. Podczas gdy w tekstach użytkowych autorzy starają się o maksymalną jasność wywodu i zrozumiałość przekazu, w tekście literackim jest na ogół odwrotnie. Autor zaledwie sugeruje czytelnikowi pewien sposób zrozumienia tekstu, lecz czyni to w sposób pośredni, zawoalowany, zostawiając mu pewien margines dowolności w odbiorze. Stąd bierze się potrzeba interpretacji tekstu literackiego i różnice w interpretacji literatury. W tekstach literackich nie chodzi przede wszystkim o fakty, choć wysuwają się one na pierwszy plan, lecz o związki między nimi i ich wymowę – te zaś również nie są nazwane wprost, lecz podczas lektury musimy się ich domyślać. Na koniec świat przedstawiony w tekście literackim jest fikcyjny, nie istniejący naprawdę w otaczającej nas rzeczywistości ani teraz, ani w przeszłości 3). Świat dzieła literackiego jest wirtualny, istnieje tylko w wyobraźni autora i czytelnika podczas lektury. Fikcyjność tekstu literackiego jest, obok formy i języka, najważniejszą jego cechą charakterystyczną.
Po teksty literackie sięgamy też z zupełnie różnych powodów niż po teksty użytkowe: aby się zrelaksować, dowiedzieć nowych prawd o ludziach, życiu i świecie, porównać własne uczucia i postawy moralne z innymi, znaleźć odpowiedź na pytanie: jak żyć mądrzej i lepiej. Obcowanie z literaturą uwzględnia potrzeby emocjonalne i moralne człowieka.
W kontakcie z literaturą zaspokajamy też potrzebę obcowania z jedną z dziedzin sztuki, jaką jest sztuka słowa. Estetyczny wymiar literatury jest jedną z podstawowych przyczyn, dla których czytamy książki.
Decydującą dla dydaktyki literatury cechą tekstu literackiego jest sposób, w jaki przedstawia on czytelnikowi swój wewnętrzny świat: fragmentarycznie, wyrywkowo, z wieloma lukami, które podczas lektury czytelnik musi wypełnić, uzupełniając przez to tekst swoimi wyobrażeniami, dopowiedzeniami, domysłami, wnioskami i hipotezami. Tekst literacki przedstawia tylko malutki wycinek, fragment obrazu, a czytelnik rekonstruuje w swojej wyobraźni resztę sceny, sytuacji, czy dalszy przebieg losów bohatera. Rekonstrukcja taka jest możliwa na podstawie własnych przeżyć, doświadczeń życiowych czytelnika, a także na podstawie znajomości reguł, którymi operuje dany gatunek literacki, np. powieść kryminalna.
Te cechy powodują, że tekst literacki czytamy inaczej niż tekst użytkowy. Podczas kontaktu z literaturą czytelnik wykazuje dużo większą aktywność: wyobraża sobie wygląd bohatera dokładniej, niż to zasugerował autor we fragmentarycznym opisie, wczuwa się w jego emocje w danej scenie, dopowiada nie występujące w tekście dialogi na podstawie późniejszego przebiegu wydarzeń, domyśla się ukrytych motywów postępowania, stawia hipotezy co do dalszego przebiegu zdarzeń, rekonstruuje nie przedstawioną przeszłość, poprzedzającą opisane zdarzenia i uzupełnia wiele, wiele innych „pustych miejsc” w tekście. Dlatego też teoria lektury twierdzi, że czytelnik jest współautorem tekstu literackiego 4). Podczas domowej lektury ciekawej książki na naszym ulubionym fotelu nie zdajemy sobie sprawy z naszej ogromnej czytelniczej aktywności. Cała ta praca myślowa przebiega w ukryciu, nieświadomie, a jedynym jej objawem przez nas rejestrowanym jest przyjemność w obcowaniu z tekstem literackim. Dopiero w warunkach lekcyjnych można tę aktywność czytelnika podnieść do poziomu świadomości i wydobyć na światło dzienne. Teoria lektury otworzyła dydaktyce nowe horyzonty i stworzyła nowe możliwości dla pracy z tekstem literackim na lekcji. Nowy paradygmat to „uczeń” i jego aktywność podczas lektury, nie zaś „tekst” i jego jedynie słuszna interpretacja. To podejście doskonale komponuje się z podejściem komunikatywnym w dydaktyce języka obcego, w którym główną rolę odgrywa aktywność językowa ucznia. Uzupełnianie tekstu literackiego o własne konkretyzacje ucznia podczas czytania jest doskonałą okazją do postawienia uczniom szeregu zadań językowych przy okazji pracy nad tekstem. Powiemy o tym dokładnie przy omawianiu metod pracy z tekstem literackim w trzecim artykule.
 
Wszystkie te cechy różniące tekst literacki od tekstu użytkowego i wszystkie specyficzne cechy procesu czytania tekstu literackiego świadczą o tym, że nie można na lekcji traktować tekstów literackich na równi z tekstami użytkowymi, stawiać im tych samych zadań w procesie akwizycji języka i pracować tymi samymi metodami nad tekstem użytkowym i literackim. Konieczne jest osobne, odmienne podejście metodyczne, uwzględniające odmienność tekstów literackich, ich strukturę, język, przesłanie. Praca nad tekstem literackim tylko w celu rozszerzenia słownictwa, ćwiczenia sprawności czytania ze zrozumieniem, tłumaczenia czy opowiadania treści, jest oczywiście możliwa i nadal stosowana, ale te cele nie wyczerpują możliwości, jakie stwarza obcowanie z literaturą na lekcji języka obcego, przeciwnie, zubażają ją i ograniczają jej recepcję do zjawisk leksykalnych czy zrozumienia treści. Teksty literackie w pełni okazują swoje walory dopiero przy uwzględnieniu ich odmienności i zastosowaniu metod pracy odpowiednich do ich specyfiki. I do tego właśnie konieczna jest znajomość dydaktyki literatury.
 

2. Na czym polega współczesna dydaktyka literatury dla potrzeb nauki języka obcego?

Zasady współczesnej dydaktyki literatury dla potrzeb nauki języka obcego 5) można sformułować następująco:
 
  1. Tekst literacki nie istnieje „sam w sobie”, lecz wyłącznie jako tekst czytany przez konkretnego czytelnika. Istotą pracy z tekstem literackim jest aktywność ucznia-czytelnika. Ponieważ czytelnik jest współautorem tekstu, ma prawo do jego uzupełnienia, przetwarzania, zmieniania. Podstawą pracy z tekstem jest więc ingerencja czytelnika w tekst oryginalny, uzupełnienia „pustych miejsc” w tekście i antycypacja dalszego przebiegu zdarzeń.
  2. Ważną częścią pracy na lekcji są spontaniczne reakcje uczniów na tekst literacki. Uczniowie mają prawo do jego oceny z perspektywy własnych doświadczeń, potrzeb, oczekiwań i do wyrażania własnych emocji, które tekst w nich wywołał.
  3. Tradycyjnie rozumiana analiza i interpretacja tekstu literackiego nie są na lekcji języka obcego najistotniejsze. Ich rolą jest wyzwalanie językowej aktywności ucznia, tworzenie okazji do swobodnych wypowiedzi, ocen, dyskusji i wymiany poglądów.
  4. Praca nad tekstem literackim służy w pierwszym rzędzie celom językowym, głównie rozwijaniu sprawności produktywnych: mówienia i pisania. Celami drugorzędnymi są rozwijanie sprawności czytania i słuchania, kompetencji leksykalnej i gramatycznej.
  5. Tekst literacki służy poznaniu obcej kultury, daje wgląd w życie i mentalność mieszkańców kraju języka docelowego, umożliwia partycypację w jego kulturze. Należy więc traktować tekst literacki jako okazję do rozszerzenia wiedzy uczniów z zakresu krajoznawstwa.
  6. Obcojęzyczny tekst literacki powstaje w odmiennej kulturze i operuje innym systemem wartości. Lektura takiego tekstu poza granicami kraju, w którym powstał, zwraca uwagę na jego odmienność. Tę cechę wykorzystuje się z jednej strony jako bodziec do produkcji językowej (dyskusja, prezentacja poglądów, pisanie komentarza), z drugiej – do realizacji celów wychowawczych. Porównanie własnych i obcych poglądów uczy szacunku dla odmiennych wartości i tolerancji.
  7. Podstawą pracy nad tekstem literackim są metody zorientowane na działanie, aktywizujące zarówno intelekt ucznia, jak i jego emocje oraz czynności manualne. Uczeń przyswaja wiedzę „całym sobą”, przez wszystkie zmysły.
  8. Aktywna działalność ucznia podczas pracy nad tekstem literackim polega głównie na pisemnej i ustnej produkcji własnych tekstów w języku obcym przy wykorzystaniu wrodzonej kreatywności, pomysłowości i fantazji.
  9. Dydaktyczny plon pracy nad tekstem literackim tworzą produkty powstałe w wyniku działalności uczniów. Są to przedmioty (gazetki ścienne, listy czytelników do redakcji, ulotki, kolaże, plakaty, filmy wideo, scenariusze sztuki, słuchowisko) lub produkty niematerialne (przedstawienie teatralne, wywiady, żywe obrazy). Do ich wykonania uczniowie angażują całą swoją wiedzę językową.
  10. Lekcje mają formę otwartą, nauczyciel spełnia rolę organizatora procesu dydaktycznego, moderatora i pomocnika. W centrum przebiegu lekcji znajduje się aktywny uczeń i jego działanie.
  11. Niezbędna jest różnorodność stosowanych metod i form pracy oraz współdziałanie uczniów w parach i grupach.

3. Jakie pożytki płyną z zastosowania tekstów literackich na lekcji języka obcego?

Zarówno z perspektywy uczniów, jak i nauczycieli istnieje wiele powodów, aby pracować z tekstami literackimi na lekcji języka obcego.
Praca z tekstem literackim pozwala na efektywniejsze nauczanie i uczenie się języka:
Praca z tekstem literackim przynosi korzyści dydaktyczno-metodyczne:
Odnośnie rozwoju osobowości ucznia podkreśla się następujące pożytki:
Omawianie tekstów literackich spełnia także funkcje krajoznawcze:


Obszerne omówienie problemów zasygnalizowanych w tym krótkim cyklu artykułów oraz 12 gotowych scenariuszy lekcji języka niemieckiego z wierszami i krótkimi tekstami prozatorskimi znajdą Czytelnicy w książce Ewy Turkowskej „Literarische Texte im Deutschunterricht. Theorie und Praxis”.
Zamówienia można składać w księgarni Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu. http://www.wydawnictwo-itee.radom.pl/f/pl/contact.html
Zamówienia publikacji realizuje:
mgr Halina Zwolska
Specjalista w Dziale Promocji i Marketingu
e-mail: halina.zwolska@itee.radom.pl , tel.: (0-48) 364-42-41 wew. 249





Przypisy

1) Czytelników zainteresowanych bliżej specyfiką dydaktyki literatury w języku ojczystym i obcym oraz problemami wynikającymi z recepcji tekstu literackiego w warunkach obcojęzycznych i obcokulturowych zapraszam do lektury pozycji poświęconych  w całości tej tematyce (np. Karolak 1999, Turkowska 2002).
2) Tym tematom poświęcone są m. in. prace Ehlers (1992) i Chrząstowskiej i Wysłouch (1987), których tezy w wielkim skrócie tu przytaczam.
3) Także teksty literackie, które opisują rzeczywiste wydarzenia, są tekstami fikcjonalnymi. Nie chodzi tu bowiem o pytanie, czy przedstawione zdarzenia naprawdę miały miejsce w rzeczywistości, lecz o to, czy świat wykreowany na kartach dzieła literackiego jest osobny, zamknięty i samowystarczalny, tworzy iluzję rzeczywistości i jest  zrozumiały dla czytelnika bez odniesień do rzeczywistego świata, w którym on funkcjonuje (por. Gelfert 1993:11). Tego bezpośredniego odniesienia do świata istniejącego realnie wymagają teksty użytkowe: instrukcja obsługi czy rozkład jazdy mają sens jedynie w powiązaniu z rzeczywistym światem: urządzeniem, które chcemy uruchomić, czy pociągiem, którym wybieramy się w podróż. Takiego powiązania z rzeczywistością nie potrzebujemy, aby zrozumieć rozterki Kmicica, czy ma porwać księcia Bogusława.
4) We współczesnym literaturoznawstwie istnieje osobna dziedzina, zajmująca się odbiorem tekstu literackiego przez czytelnika. Na gruncie polskim nazywana jest teorią lektury (R. Handke), poetyką odbioru (Balcerzan, Chrząstowska, Wysłouch) lub estetyką recepcji. Ten ostatni termin jest tłumaczeniem niemieckiego pojęcia „Rezeptionsästhetik”, oznaczającego teorię interakcji tekstu literackiego i czytelnika. Twórcami jej byli niemieccy badacze Hans Iser i Robert Jauss, którzy zainspirowali się teorią „miejsc nieokreślonych” w tekście literackim i ich konkretyzacjami przez czytelnika, przedstawioną przez Romana Ingardena w książce „O poznawaniu dzieła literackiego”.
5) Formowanie się dzisiejszej koncepcji dydaktyki literatury i jej źródła inspiracji omawiam dokładnie w rozdziale 2 mojej książki „Literarische Texte im Deutschunterricht. Theorie und Praxis”, Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 2006.

Bibliografia 

Chrząstowska, Bożena/ Wysłouch, Seweryna: Poetyka stosowana. WSiP, Warszawa 1987
Ehlers, Swantje: Literarische Texte lesen lernen. Klett, München 1992
Gelfert, Hans-Dieter (1993): Wie interpretiert man einen Roman? Philipp Reclam jun., Stuttgart.
Karolak, Czesław: Dydaktyka literatury wobec potrzeb nauki języka w warunkach obcokulturowych. Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań 1999
Pasterniak, Wojciech: Metodologia dydaktyki literatury. Wprowadzenie. PWN, Warszawa-Poznań 1984
Riemer, Claudia: Literarische Texte. In: Henrici, Gert/ Riemer, Claudia (Hrsg.): Einführung in die Didaktik des Unterrichts Deutsch als Fremdsprache. Band 2. Schneider Verlag, Baltmannsweiler 1994, S. 282-299.
Turkowska, Ewa: Einige Fragen zum Stand und Perspektiven der Literaturdidaktik in Polen. Europejczycy 3 (2) 2002, S. 27-40

SPIS TRESCI/ INHALT