Zastosowanie teksów literackich dla potrzeb nauczania języka obcego jest dziedziną glottodydaktyki znaną w Polsce szerzej od połowy lat dziewięćdziesiątych. Temat ten był niejednokrotnie podejmowany także na łamach czasopisma Języki Obce w Szkole. Dotychczasowe publikacje miały jednak charakter czysto poradnikowy i zawierały „recepty” czy też „przepisy” na przeprowadzenie lekcji z danym tekstem literackim. Nadszedł więc czas na przeprowadzenie ogólniejszej refleksji teoretycznej. Najważniejsze pytania związane z tą tematyką to:

Poprzedni artykuł odpowiadał na dwa pierwsze pytania, dziś zajmiemy się dwoma kolejnymi.
 
Dobór odpowiedniego tekstu literackiego dla danej grupy uczniów to podstawowy problem, przed którym staje nauczyciel chcący zaznajomić swoich uczniów z próbkami literatury w języku, którego się uczą. Nie można jednak dokonać wyboru tekstu, nie uświadomiwszy sobie uprzednio celu (jednego lub kilku), w jakim stosujemy ów tekst na lekcji. Dlatego zastanowimy się najpierw, jakie cele przyświecają zastosowaniu tekstów literackich na lekcji języka obcego.

1.Cele językowe
Najważniejszym celem pracy z tekstem literackim jest rozwój kompetencji językowej. Spośród czterech sprawności językowych należy w pierwszym rzędzie rozwijać sprawności produktywne: mówienie i pisanie. Praca nad nimi jest najtrudniejsza, szczególnie w warunkach przepełnionych klas, dlatego niekiedy są one zaniedbywane. Teksty literackie stanowią wyjątkowo dobrą okazję do ćwiczenia tych sprawności w sposób efektywny, motywujący i interesujący. Zadania angażują osobowość ucznia, jego emocje i zainteresowania. Uczniowie mają okazję dać wyraz swoim poglądom, uczuciom, wykazać się pomysłowością. Udział emocji w pracy językowej powoduje wzrost motywacji i duże zaangażowanie ucznia w pracę na lekcji. Rezultatem tego jest duża gotowość do wypowiedzi, zarówno pisemnej jak i ustnej. Szczególnie w przypadku wypowiedzi ustnej obserwuje się pozytywne tego skutki: gotowość do wypowiedzi jest tak duża, że uczniowie zapominają o strachu przed mówieniem i chętnie się zgłaszają.. Teksty uczniów odznaczają się pomysłowością i humorem, a ich strona językowa bywa zaskakująco dobra. Rozwijaniu sprawności mówienia służą zadania takie jak opowiadanie historyjek wymyślonych na dany temat, argumentowanie za i przeciw, dokończenie opowiadania, komentarz do treści, „monolog wewnętrzny” i wiele innych.
Rozwijaniu sprawności pisania służy pisanie dalszego ciągu tekstu, „pamiętnika” bohatera opowiadania, ponowne opisanie treści z perspektywy innego narratora, listy do bohatera tekstu i inne, które wymienimy w kolejnym artykule  przy omawianiu metod.
Spośród sprawności receptywnych szczególną rolę odgrywa czytanie ze zrozumieniem, gdyż od zrozumienia tekstu zależy powodzenie w dalszej pracy nad nim. Dydaktycy literatury są jednak zgodni co do tego, że przy czytaniu tekstów literackich nie należy traktować czytania ze zrozumieniem jako celu nadrzędnego, jako „sztuki dla sztuki” i wypytywać uczniów o najdrobniejsze szczegóły. Podczas czytania ważne jest zrozumienie tekstu tylko w takim stopniu, który umożliwia uczniowi wykonanie ćwiczeń. Nie należy zbytnio zagłębiać się w mało istotne sprawy, aby nie stracić z oczu myśli przewodniej tekstu.
Z problemem rozumienia łączy się praca nad słownictwem. Także i ona uważana jest obecnie za cel podrzędny. Współczesna dydaktyka od początkowych etapów nauczania konfrontuje ucznia z autentyczną rzeczywistością językową, nie przykrojoną do jego ograniczonej znajomości języka, aby przyzwyczaić go do radzenia sobie w sytuacjach, w których tylko część wypowiedzi jest zrozumiała, a znaczenia pozostałych słów musi się domyśleć z kontekstu. Na tym założeniu opiera się współczesna dydaktyka czytania, a podręczniki ćwiczą świadomie tę umiejętność. Także i w odniesieniu do tekstów literackich należy postępować w ten sposób. Szczególnie w fazie prezentacji tekstu należy ograniczyć pracę nad nowym słownictwem do krótkiego wyjaśnienia tylko tych słówek, które są konieczne do zrozumienia tekstu. Wybrane jednostki leksykalne, które uczeń powinien wprowadzić do swojego aktywnego słownictwa, można utrwalić, ale dopiero w ostatniej fazie lekcji, po prezentacji całego tekstu.
Dydaktycy literatury nie zalecają obecnie pracy nad gramatyką przy okazji kontaktu z literaturą.
Tak więc cele dawnej lekcji z tekstem literackim, której tradycja sięga metody gramatyczno-tłumaczeniowej, straciły obecnie swoją wiodącą rolę.
Ostatnia sprawność receptywna, słuchanie, spełnia również raczej tylko pomocniczą rolę przy pracy nad tekstem literackim. Słuchanie ćwiczone jest przy okazji odczytywania czy opowiadania tekstów i komunikacji językowej w klasie. Wyjątkiem może być praca ze słuchowiskiem.
Cele językowe są celami pierwszorzędnymi, których realizacja jest konieczna. Oprócz celów językowych powinniśmy realizować również cele literackie, krajoznawcze i wychowawcze. Są to jednak cele dodatkowe, zależne od treści i rodzaju tekstu. Nie każdy tekst musi mieć ważne tło historyczne, literackie czy przekazywać „wartości nieprzemijające”. Na początek wystarczy, że będzie się nam podobał.
 
2. Cele literackie.
Kontakt z literaturą w języku obcym powinien przyczyniać się do dalszego kształcenia literackiego, które ma miejsce na lekcjach literatury ojczystej. Praca nad treściami literackimi (np. cechy danego gatunku literackiego) opiera się na wiadomościach, które uczniowie przyswoili sobie na lekcji języka polskiego. Na lekcji języka obcego uczniowie uzupełniają swoją wiedzę z literatury o informacje odnoszące się do omawianego tekstu, np. o autorach, gatunkach literackich, poszczególnych dziełach czy epokach (jeśli prezentujemy fragmenty wybitnych dzieł czy teksty z minionych epok literackich). Cel ten jest istotny, gdyż wraz z językiem nauczamy kultury danego kraju. Musimy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że nie każdy tekst stwarza nam okazję do jego realizacji.
W pracy z tekstem literackim niezmiernie ważne jest, aby uczniowie mieli okazję do odczucia przyjemności, jaką jest obcowanie z literaturą jako dziedziną sztuki. Nawet na poziomie początkującym można, przy odpowiednim oborze tekstów, choćby w ograniczonym zakresie zwrócić uwagę uczniów na piękno literackiego języka, poetyckiego wyrazu i w ten sposób uwzględnić artystyczną wartość literatury.
Równie ważna jest popularyzacja czytelnictwa. Czytanie książek jest coraz mniej popularne, literatura znika ze świadomości młodego pokolenia. Tym samym zanika również podstawa kultury i samoświadomości narodu. Szkoła musi przeciwdziałać temu niepokojącemu zjawisku. Także i na lekcji języka obcego można i należy pokazać młodym ludziom, że kontakt z literaturą jest przyjemnością i pożytkiem. Dzięki odpowiedniemu doborowi tekstów budzimy także zainteresowanie literaturą i kulturą kraju języka docelowego i wzmacniamy motywację do uczenia się języka.
 
3. Cele krajoznawcze.
Teksty literackie powstają w określonej sytuacji historycznej, politycznej i społecznej, odnoszą się do niej i odzwierciedlają ją. Tekst literacki informuje czytelnika o tych realiach w sposób pośredni. Niekiedy czytelnik zmuszony jest uzupełnić swoją wiedzę, aby w pełni zrozumieć tekst. Wiedza czytelnika nabiera szczególnego znaczenia w przypadku tekstów, których tłem są wydarzenia historyczne (także z historii najnowszej) czy konkretna sytuacja społeczna. Znajomość realiów jest wówczas koniecznym warunkiem zrozumienia powiązań, aluzji i innych sygnałów tekstu. Niekiedy wiedzę tę należy u uczniów uzupełnić przed lekturą tekstu, aby w pełni mogli go zrozumieć i by rozszerzyć ich wiedzę o kraju. W nauczaniu języka niemieckiego do tych kluczowych informacji historycznych i krajoznawczych należą m.in.:

 
4. Cele wychowawcze.
Obcokulturowość tekstu literackiego jest ważna z wychowawczego punktu widzenia. Teksty literackie niosą ze sobą ładunek emocjonalny, poznawanie kraju przez literaturę jest pod tym względem podobne do pobytu w obcym kraju. Czytelnik odbiera tekst obcojęzyczny z innej perspektywy kulturowej. Zjawiska normalne w kraju ojczystym, przeniesione dzięki literaturze poza jego granice mogą dziwić, śmieszyć, oburzać. Obcość kulturowa takiego tekstu jest wielką szansą dla lekcji języka obcego. Teksty irytują i prowokują do wypowiedzi, co przynosi podwójną korzyść. Po pierwsze stają się bodźcem do mówienia i pisania. Ponadto są pomostem do poznania i zrozumienia obcej mentalności, skłaniają do zastanowienia się nad własnymi postawami i poglądami, przyczyniają się do obalenia stereotypów i uprzedzeń, lepszego zrozumienia innych kultur i tolerancji.

Kiedy już uświadomiliśmy sobie, w jakim celu chcemy użyć tekstu literackiego na lekcji, pora na pytanie, jakie teksty literackie wybrać na lekcję języka obcego. Najkrócej można na nie odpowiedzieć: takie, które pozwolą nam na realizację założonych celów – rozwoju sprawności mówienia i pisania, przekazania wiedzy literackiej i krajoznawczej, popularyzację wartościowych społecznie postaw i rozwój osobowości ucznia.
Ale jak szukać takich tekstów? Naszym narzędziem są kryteria doboru tekstów. Dla przejrzystości wywodu można je podzielić na trzy grupy, odnoszące się do ucznia, tekstu i celów lekcji 1). Należy jednak pamiętać, ze granica podziału jest płynna, wszystkie kryteria wiążą się ze sobą i oddziałują na siebie nawzajem.
 
1. Kryteria odnoszące się do grupy uczniowskiej, czyli adresatów naszej lekcji, biorą pod uwagę osobę i predyspozycje ucznia.
Kryterium, które zawsze nasuwa się nauczycielom jako pierwsze, jest poziom opanowania języka przez daną klasę. Przypisuje mu się na ogół decydujące znaczenie, tak, że staje się ono często jedyną podstawą wyboru. Zależność wyboru tekstów od umiejętności językowych uczniów jest niezaprzeczalna, ale bywa często przeceniana. Wcześniejsze (i dawno już przezwyciężone) przekonanie glottodydaktyki, że uczniowie muszą znać prawie wszystkie występujące w tekście słówka i struktury gramatyczne okazuje się w tym miejscu przeszkodą. Wielu nauczycieli boi się tekstów literackich w grupie początkującej w przekonaniu, że uczniowie nie poradzą sobie z powodu nieznajomości słownictwa. Współczesna dydaktyka dowodzi, że uczeń jest w stanie zrozumieć zasadniczo tekst także wtedy, kiedy część słówek pozostaje nieznana. W tym celu musi zastosować odpowiednie strategie rozumienia tekstu: koncentrować się na rzeczach zrozumiałych, wydedukować znaczenia z kontekstu, dopasowywać części znane do nieznanych itd. Takie strategie pracy z tekstem są ćwiczone w podręcznikach za pomocą tekstów użytkowych. Nabyte przy tej okazji umiejętności uczniowie powinni stosować podczas czytania tekstu literackiego. Badania dowodzą, że jeśli uczeń ma świadomość, że czyta tekst literacki, wzrasta jego ciekawość, a przez to także jego motywacja. Jest on wówczas gotowy do ponoszenia większego ryzyka podczas czytania i wzrasta jego tolerancja na trudniejsze teksty. Taka postawa wzmacniana jest przez konteksty prezentacji tekstu literackiego, np. nazwisko znanego autora (Müller 1998:728).
Powyższym wywodem nie neguję ważności kryterium „umiejętności językowe”, ale chcę namówić Państwa do pracy także z tymi tekstami, które na pierwszy rzut oka wydają się za trudne. Jeśli nauczyciel znalazł jakiś tekst, który mu się podoba, odpowiada jego celom i będzie interesujący dla uczniów, niech spróbuje go zastosować. W tym przypadku należy poświęcić więcej czasu w fazie wstępnej lekcji na przygotowanie bazy językowej do recepcji tekstu przez zebranie i wyjaśnienie słownictwa występującego w tekście (skojarzenia leksykalne – asocjogram, cluster, „Wortigel”, ABCDarium itp.), zastosować uproszczone językowo streszczenia, listy słówek itd. oraz pamiętać o podstawowej zasadzie: trudny tekst – łatwe ćwiczenia (i odwrotnie).
Tekst musi być także dopasowany do ogólnego poziomu intelektualnego i stanu ogólnej wiedzy uczniów o świecie. Świat przedstawiony tekstu literackiego musi być uczniom w wystarczającej mierze znany i muszą mieć oni wystarczającą wiedzę na dany temat. W przeciwnym razie nie znajdą podstawy do zrozumienia treści i wymowy tekstu. Szczególnie zależne od stanu wiedzy czytelnika na dany temat są teksty „dziejące się” w konkretnej sytuacji historycznej lub przedstawiające społeczne realia (np. dzieciństwo i młodość w Trzeciej Rzeszy, życie w cieniu muru berlińskiego, sytuacja dzieci tureckich gastarbeiterów w Niemczech). Głębsze zrozumienie takich tekstów wymaga odpowiedniej wiedzy. Jednocześnie takie właśnie teksty są dla polskiego czytelnika najbardziej interesujące, bo oprócz znanych zachowań i możliwości identyfikacji z młodocianymi bohaterami przynoszą dawkę nowych „odkryć”, informacje o innym świecie. Dlatego też budzą one większe zainteresowanie uczniów, a to skutkuje większą motywacją do pracy. W takich tekstach znajdziemy też najczęściej moralne rozterki bohaterów i postawy, których omówienie przynosi korzyści wychowawcze.
Prostsze w odbiorze są teksty nie związane z żadną konkretną rzeczywistością historyczną ani społeczną, traktujące ogólnie o świecie młodzieży, zachowaniu, typowych sytuacjach i problemach. Różnice w formach zachowania młodzieży z różnych krajów europejskich są znikome i młodzież z Polski ławo odnajdzie siebie w zachowaniach rówieśników z zagranicy. Wzrasta wówczas gotowość do wypowiedzi: krytyki, obrony, oceny, komentarza zachowania bohaterów, co znajduje wyraz w aktywnym uczestnictwie w lekcji.
W powyższym wywodzie wymieniliśmy więc następne kryteria: zainteresowania uczniów, ich zasób doświadczenia życiowego, wiedza krajoznawcza.
Nie bez znaczenia jest też doświadczenie uczniów w pracy z tekstem literackim, „obycie” z literaturą, którego uczniowie nabywają na lekcjach literatury polskiej. W klasach humanistycznych nauczyciel może oczekiwać większej wiedzy na ten temat i większej umiejętności interpretacji tekstu, a zatem pracować z tekstami ambitniejszymi, wymagającymi głębszej refleksji. Klasom mniej zaawansowanym pod tym względem najlepiej zaproponować prostszą intelektualnie, a językowo równie efektywną „zabawę z literaturą”.
 
2. Kryterium „tekst”. W tej grupie kryteriów chodzi o wymagania stawiane tekstowi „samemu w sobie”, istniejącej strukturze.
Pierwszą rzeczą nasuwającą się w tym względzie jest rozmiar tekstu. Nie może on być zbyt długi, bo uczniowie muszą go przeczytać, zrozumieć i wykonać ćwiczenia w ciągu jednej, rzadziej dwóch, jednostek lekcyjnych. Długość wybranego tekstu zależy także od kompetencji językowej uczniów.
Tekst jest łatwiejszy do zrozumienia, jeśli jego problematyka i wymowa (przesłanie) są łatwe do odczytania. Uczeń powinien się łatwo zorientować, „o co w tekście chodzi”. Nie jest to jednoznaczne z warstwą językową tekstu: bywają teksty bardzo proste językowo, w których mimo zrozumienia słów i zdań właśnie „nie wiadomo, o co chodzi”. Każdy zapewne mógłby podać na to kilka przykładów.
Testy zawierające wyraźną akcję i przedstawiające konkretne wydarzenia są prostsze do zrozumienia, młodzież czyta je z większym zainteresowaniem i najczęściej także lepiej rozumie. Tematyka może odnosić się do najbliższego otoczenia, ale lubiane są też historie przygodowe, kryminalne, pełne napięcia, odmienne od codzienności. Natomiast teksty opisowe, refleksyjne, eseistyczne, z ukrytym znaczeniem nadają się dla bardziej wyrobionego czytelnika.
Język tekstu powinien być autentyczny, dający przykłady zastosowania słownictwa, zwrotów i wyrażeń, tak, aby dany tekst spełniał rolę wzorca językowego w codziennej komunikacji językowej. Z drugiej strony należy też uwzględniać teksty zawierające przykłady poprawnego i pięknego języka literackiego, poetyckich środków wyrazu. Kontakt z literaturą powinien rozbudzić wrażliwość uczniów na estetyczną jakość języka i artystyczną wartość przekazu literackiego.
Struktura tekstu powinna być przejrzysta, szczególnie dla początkujących, gdyż wtedy łatwiej jest tekst zrozumieć. Ten wymóg określa pewien repertuar gatunków literackich, po które najczęściej sięgamy dla potrzeb nauki języka obcego:

Największą popularnością cieszą się bez wątpienia krótkie formy prozatorskie o przejrzystej strukturze, których cechy gatunkowe uczniowie dobrze znają: baśnie, bajki, opowiadania, short stories. Baśnie znalazły najwcześniej drogę na lekcję języka obcego i pozostają do dziś ulubionym gatunkiem literackim. Podobnie ma się rzecz z bajkami.
Wdzięczne i proste teksty znajdziemy wśród literatury ludowej: podań i legend.
Godne polecenia są historie kryminalne, bardzo lubiane przez uczniów, bogate w akcję, pełne napięcia, proste w odbiorze i dające możliwość zastosowania urozmaiconych metod i zadań językowych.
Bardzo ciekawe lekcje można prowadzić z komiksami i historyjkami obrazkowymi dzięki rozdzieleniu warstwy tekstowej i obrazowej.
Wśród tekstów lirycznych najwięcej zwolenników mają wiersze o przyrodzie, jako miłe i proste w odbiorze. Wśród nich bez trudu można znaleźć teksty, odznaczające się obok prostego języka także pięknem poetyckiego wyrazu.
Jeśli oprócz pracy językowej stawiamy sobie także cele wychowawcze i krajoznawcze, możemy sięgnąć po teksty nowszej liryki politycznej. Teksty niektórych autorów operują prostym językiem, ale poruszają współczesne problemy, ważne także dla młodzieży.
Teksty poezji konkretnej od dawna znalazły już sobie miejsce w dydaktyce języka obcego. Przekaz poetycki omija reguły gramatyczne, operuje bowiem poszczególnymi słowami i układem graficznym, jest przez to zrozumiały już po pierwszych lekcjach języka obcego. wiersze konkretne są bardzo dobrą okazją do pierwszego kontaktu z literaturą.
Tekst literacki powinien mieć odpowiednią budowę, która umożliwia postawienie uczniom zadań, rozwijających sprawności mówienia i pisania. Pożądane cechy to punkty zwrotne i punkty kulminacyjne akcji, otwarte zakończenie i „puste miejsca”. Ich znaczenie omówimy poniżej.
 
3. Kryteria dydaktyczne. Należą do nich wymagania stawiane tekstowi w zależności od celów lekcji, które chcemy realizować.
W zależności od tego, czy na lekcji zamierzamy ograniczyć się do rozwijania sprawności językowych, czy realizować też cele literackie i krajoznawcze, szukamy tekstu, który nam to umożliwia.
W celu rozwijania sprawności mówienia i pisania musimy szukać tekstów, które dostarczą bodźców, pretekstów do wypowiedzi ustnej i pisemnej i umożliwiać zastosowanie metod zorientowanych na działanie. Tekst musi zatem:
1.      stwarzać możliwość dyskusji, prezentowania własnego stanowiska, wyrażania poglądów,
2.      umożliwiać identyfikowanie się młodego czytelnika z bohaterami,
3.      dawać możliwość niejednoznacznej interpretacji,
4.      być punktem wyjścia dla produkcji własnych pisemnych i ustnych tekstów uczniowskich.
W tym celu tekst musi odznaczać się odpowiednimi cechami budowy: punktami kulminacyjnymi, punktami zwrotnymi akcji, „pustymi miejscami”, otwartym zakończeniem. Te cechy tekstu literackiego potrzebne są, aby uczniowie mogli produkować własne teksty. Punkty zwrotne i kulminacyjne służą do podziału tekstu na części, tak, aby w przerwie lektury można było postawić pytanie: Co bohater teraz zrobi? Co się dalej stanie? Zadaniem uczniów jest pisanie dalszego ciągu tekstu czy dokończenie opowiadania. Dlatego lektura tekstów literackich na lekcji przebiega „po kawałku”. Jest to podstawowa zasada pracy z tekstem narracyjnym. Powiemy o tym bliżej w następnym artykule. Do innych zadań tego typu należą też m. in. uzupełnienie „pustego miejsca” w tekście (np. uzupełnienie brakującego dialogu, opisu miejsca, postaci), zmiana zakończenia, itp.
Jeśli nauczyciel ma zamiar realizować ponadto cele literackie i krajoznawcze, tekst powinien również
5.      mieć określone tło historyczne, polityczne lub społeczne oraz
6.      stwarzać możliwość przekazania wiedzy literackiej, np. o gatunku literackim, prądzie literackim czy autorze.
Teksty literackie przedstawiają często rozterki, postawy, zachowania, które stwarzają okazję do refleksji na tematy moralne. Tekst powinien więc również
7.      stwarzać okazję do realizacji celów wychowawczych.
Tu należy jednak podkreślić, że młodzież nie znosi moralizatorstwa i nachalny dydaktyzm może raczej odstręczyć uczniów od literatury, niż ich do niej zachęcić. Na lekcji powinniśmy raczej po prostu dać możliwość zastanowienia się i wypowiedzi.
Aby uczniowie mieli ochotę do wypowiedzi na temat tekstu, musi on być realistyczny, przedstawiać typowe codzienne sytuacje, pokrywać się z wiedzą i doświadczeniem życiowym uczniów, tak, aby mogli oni identyfikować się z figurami literackimi, oceniać, dyskutować i prezentować swoje poglądy. Równą motywacją do wypowiedzi mogą być też teksty przygodowe, fantastyczne, pełne napięcia czy humorystyczne. Teksty tego rodzaju kojarzą się uczniom z lekturą w czasie wolnym dla przyjemności i mogą spełniać ważną rolę motywacyjną do nauki języka. Jest to istotnym powodem do uwzględnienia także literatury popularnej na lekcji języka obcego (komiksy, kryminały itp.).
 
Jednak wybór właściwego tekstu to tylko połowa sukcesu dydaktycznego. Druga połowa zależy od zastosowania właściwych metod pracy z tekstem literackim na lekcji. Temu tematowi będzie poświęcony następny artykuł.

Kast, Bernd: Literatur im Anfängerunterricht. Fremdsprache Deutsch 2/1994 S. 4-13
Müller, Gabriele: Literarische Texte lesen oder Texte literarisch lesen? Info DaF 6/1998, S 727-737
Riemer, Claudia: Literarische Texte. In: Henrici, Gert/ Riemer, Claudia (Hrsg.): Einführung in die Didaktik des Unterrichts Deutsch als Fremdsprache. Band 2. Schneider Verlag, Baltmannsweiler 1994, S. 282-299.
Turkowska, Ewa: Literarische Texte im Deutschunterricht. Theorie und Praxis. Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji PIB, Radom 2006